Bu kavrama geçmeden önce iktisattaki bir varsayımı belirtmek faydalı olacaktır. Ekonomide bir etkenin bir başka büyüklüğe etkileri incelenirken diğer etkenlerin sabit olduğu varsayımı kullanılır. Bu yaklaşım "ceteris paribus" olarak adlandırılır. Bu kelime Latince'de öteki şeyler aynıyken anlamına gelir. Bundan sonra incelenecek durumlarda aksi belirtilmedikçe hep bu yaklaşım kullanılacaktır.
Talep bir mal veya hizmetin, belli bir dönemde, çeşitli fiyatlardan ne kadar alınmak istendiğini belirtir. Fakat buradaki istek kelimesi arzulamakla eş anlamlı değildir. Bir isteğin gerçekten talep sayılabilmesi için bu isteğin gerçekleştirilebileceği alım gücünün de mevcut olması gerekir. Örneğin birçok insan bir bir uçağı veya yatı olsun isteyecektir fakat alım gücü olmayanlar için bu, uçağın veya yatın talep edildiği manasına gelmemektedir.
Örneğimizi çay üzerinden kuralım. Belli bir topluluk için aylık talep aşağıdaki gibi olabilir:
Fiyat (TL/kg) Talep Edilen Miktar (ton)
5 40.000
10 30.000
10 30.000
15 20.000
20 10.000
Yukarıda fark edilen ilk şey fiyat arttıkça talep edilen miktarın düştüğü, fiyat azaldıkça talep edilen miktarın arttığıdır. Bu akla yatkındır. Çünkü fiyat arttıkça bazı insanların gücü eskisi kadar çay almaya yetmeyecektir, bazıları ise gücü yetse bile çay yerine alternatif içeceklere yöneleceklerdir. Fiyatın düşmesi durumunda da tam tersi olacaktır.
Yukarıdaki tablo bir grafik ile de ifade edilebilir. Bu grafiğe talep eğrisi adı verilir:
Yukarıda talep eğrisi bir doğru olarak görülmektedir. Örneklerde kolaylık olması bakımından genelde talep eğrisi doğru olacak şekilde değerler seçilir. Fakat yine de grafik talep eğrisi olarak adlandırılır.
Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da talep ile talep edilen miktar kavramlarının farklı anlamlar ifade ettikleridir. Yukarıdaki tablonun tamamına talep denmektedir. Örneğin bir kilogram çayın fiyatının 15 TL'den 10 TL'ye düşmesi talep edilen miktarı arttıracaktır fakat tablo değişmeyecektir. Fiyatta nasıl bir değişim olursa olsun hala bir kilogram çayın fiyatının 5 TL olması veya 10 TL olması durumunda talep edilecek miktarlar aynı kalmaktadır. Bu da talebin değişmediği manasına gelir.
Özetleyecek olursak fiyattaki değişim talebi değiştirmez fakat talep edilen miktarı değiştirir. Fiyat arttıkça talep edilen miktar düşecek, fiyat düştükçe talep edilen miktar artacaktır. Bu tarz değişiklikler talep eğrisi üzerindeki bir noktadan başka bir noktaya geçişi ifade eder.
Örnek olarak yukarıda bir kilogram çayın fiyatının 15 TL'den 10 TL'ye düşmesi görülmektedir. Bu değişim sonucunda talep eğrisi üzerindeki 1 noktasından 2 noktasına gidilmiş ve talep edilen çay miktarı aylık 20.000 tondan 30.000 tona çıkmıştır.
Bir malın veya hizmetin talebi bazı faktörlerin etkisiyle değişebilir. Bunun olması durumunda talebi gösteren tablo ve buna bağlı eğri tamamen değişecektir. Yukarıdaki örnekte şöyle bir tabloyu ele almıştık:
Fiyat (TL/kg) Talep Edilen Miktar (ton)
5 40.000
10 30.000
15 20.000
20 10.000
Fiyat değiştiğinde sadece talep edilen miktarın değiştiğini ama talebin, yani yukarıdaki tablonun değişmediğini söylemiştik. Birazdan bahsedeceğimiz faktörler ise talebi tamamen değiştirmektedir. Bu faktörlerden birinin etkisiyle çaya olan talebin arttığını varsayalım. Bu durumda aşağıdaki gibi yeni bir tablo elde ederiz:
Fiyat (TL/kg) Talep Edilen Miktar (ton)
5 44.000
10 34.000
15 24.000
20 14.000
Görüldüğü gibi her fiyattan talep edilen miktar artmıştır. Çayın bir kilogramının fiyatının 15 TL olduğunu varsayalım. İlk durumda piyasada çaya olan talep miktarı 20.000 tondur. Sonrasında talebi arttıracak bir olay meydana gelmiş ve çaya olan yeni talep yukarıdaki hale dönüşmüş olsun. Bu durumda çayın fiyatı değişmese bile çaya 4.000 ton daha fazla talep olacaktır. Talepteki azalma ise aşağıdaki gibi bir tabloyu karşımıza çıkarabilir:
Fiyat (TL/kg) Talep Edilen Miktar (ton)
5 36.000
10 26.000
15 16.000
20 6.000
Fiyattaki bir değişimin etkisinin talep eğrisi üzerindeki bir noktadan bir başka noktaya geçişe karşılık geldiğini söylemiştik. Talepteki değişim ise eğrinin kaymasına sebep olur. Talepteki artış eğriyi sağa kaydırırken talepteki düşüş eğriyi sola kaydırır.
Yukarıdaki grafikte talebin ilk hali, artmış hali ve azalmış hali görülebilir. Bu yeni eğriler burada eski eğriye paralel çizilmiş olsalar da gerçekte paralel olmak zorunda değildirler. Şimdi talebe etki eden faktörlere bakalım:
Zevkler
Zevklerdeki bir değişim talebi etkileyecektir. Örneğin çayın kansere yol açtığına dair güçlü bulgular elde edilir ve toplum bu konuda bilinçlendirilirse çaya olan talep azalacaktır. Çayın fiyatı hiç değişmese bile tüketimi daha az olacaktır. Bunun tam aksine çayın kanser riskini azalttığına dair bulgular elde edilirse çay tüketimi yani çaya olan talep artacaktır. Sağlık dışında moda gibi başka faktörler de insan zevklerini etkileyebilir.
İkame Malların Fiyatları
Birbirlerinin yerine kullanılabilen mallara ikame mal denir. Örneğin ada çayı normal çayın ikamesi sayılabilir. Bu nedenle ada çayı fiyatlarındaki değişim çay talebini etkiler. Ada çayının fiyatı düşecek olursa çay içenlerin tamamı ada çayına yönelmeyecektir fakat daha fazla insan sabah kahvaltısında çay yerine ada çayı tüketmeyi seçebilir. Bu da çayın talebinin düşmesi anlamına gelir. Tam tersi bir durumda ise ada çayı daha az çay daha fazla tüketilecektir. Bu da talebin artması manasına gelir.
Kısacası bir malın ikamesinin fiyatının artması talebini arttırırken ikamesinin fiyatının düşmesi talebini düşürür.
Tamamlayıcı Malların Fiyatları
Bir malla beraber tüketilen mallara tamamlayıcı mallar denir. Örneğimizde çayın tamamlayıcı malına örnek olarak şeker gösterilebilir. Çünkü birçok insan çayı şekerli içmektedir. Şeker fiyatının artması insanları daha az çay içmeye yöneltecektir. Çünkü çay içmek için ayırdıkları bütçenin artık daha büyük bir oranı şekere gidecektir. Bu durumda şekerin fiyatının artmasının çayın talebini düşürdüğünü söyleyebiliriz. Aksi bir durum ise çayın talebini arttıracaktır. Çünkü artık şekere daha az para ödenecektir.
Özetle bir malın tamamlayıcısının fiyatının artması talebi düşürürken tamamlayıcısının fiyatının düşmesi talebini arttırır.
Gelir
Gelirin artması normal bir malda talebi arttırır. Toplumun gelirinin genel olarak artması sonucunda çay tüketimi de artacaktır çünkü gücü az miktarda çay almaya yetenler daha fazlasını alabileceklerdir. Gelirin düşmesi ise tam tersi bir etki yapacaktır. Özetleyecek olursak gelirin artması normal bir malın talebini arttırırken azalması aynı malın talebini düşürür.
Bunun dışında düşük mallar diye adlandırılan başka bir mal grubu vardır. Örneğin birçok öğrenci evinde veya yoksul ailede makarna bolca tüketilir. Fakat bunun nedeni makarnayı çok sevmeleri değil makarnanın ucuz ve doyurucu olmasıdır. Böyle bir ailenin geliri arttığında bu aile daha fazla makarna tüketmeyecek makarna yerine daha lezzetli ve besleyici bulunan ürünlere yönelecektir. Bir ailenin gelirinin düşmesi ise ucuz ve doyurucu olan makarnayı daha fazla tüketmelerine yol açacaktır. Kısacası gelir arttıkça düşük malların talebi düşer azaldıkça düşük mallara olan talep artar.
Geleceğe Dair Beklentiler
İnsanların geleceğe dair beklentileri de talebe etki eder. Spekülasyonlar bu beklentilerin oluşmasındaki ana etkenlerden biridir. Bir malın fiyatının artacağı düşünülürse insanlar bu malı şimdiden stoklamak isteyeceklerdir, tam aksi yönünde bir beklenti oluştuğunda ise insanlar fiyatların düşmesini bekleyeceği için şu anda o malı almak istemeyeceklerdir.
Bir malın fiyatının gelecekte artacağı beklentisi talebi arttırırken fiyatta düşüş beklentisi talebi azaltır.
ÇÖZÜMLÜ SORULAR