İnsanların bir mal tüketimi veya hizmet karşılığında elde ettiği doyuma fayda denir. Tüm tüketimden elde edilen faydaya toplam fayda denirken ilave bir birimin getireceği fayda marjinal fayda olarak adlandırılır. Faydayı ölçmek büyük bir sorundur ve zaman zaman ekonomistler util ismini verdikleri hayali bir birimi kullanır.
Bir malın tüketimi arttıkça marjinal fayda düşer. Örneğin bir insanın yediği ilk portakalın verdiği doyum beşinci portakalın verdiği doyumdan daha fazladır. Hatta bir noktadan sonra daha fazla tüketmek zararlı bile olabilir.
Örnek olarak bir insan için günlük çay tüketimi için aşağıdaki gibi bir tablo verilsin.
Tüketim Miktarı (bardak) Toplam Fayda (util) Marjinal Fayda (util)
1 20 20
2 32 12
3 38 6
4 40 2
5 40 0
6 39 -1
6 39 -1
Görüldüğü gibi ilk bardağın sağladığı doyum hayli fazladır. Daha sonraki her ilave bardağın sağladığı fayda git gide azalmıştır. Hatta 5. bardak zararlı olmaya başlamıştır. Belki uykusuzluk veya çarpıntı yapacaktır.
Bu veriler grafik üzerinde de görülebilir:
Görüldüğü gibi toplam fayda artsa da her bir ilave birimden elde edilen fayda giderek düşmektedir. Azalan marjinal faydanın x eksenini kestiği nokta toplam faydanın da maksimum olduğu noktadır. Bu noktadan sonra toplam fayda azalmaya başlar.
Util hayali bir birim olduğu için faydayı ölçmek için kullanılan yöntemlerden birisi faydayı para ile ölçmektir. Misalen arabası olan birisi kullanacağı ilk litreler için litre başına 10 TL ödemeye razı olabilir. Çünkü bu durumda aracını sadece çok önemli durumlarda kullanacaktır. Fakat daha sonraki durumlarda fiyat gittikçe düşecektir. Çünkü ilave miktar o kadar da önemli olmayan, toplu taşımayla veya yürüyerek de yapılabilecek seyahatlerde kullanılacaktır. İlave miktar arttıkça marjinal fayda daha da düşecektir. Misalen bir ayda kullanacağı bininci litre için çoğu kimse neredeyse para ödemek bile istemeyecektir. Çünkü muhtemelen bu benzini kullanmaya vakti bile olmayacaktır.
Faydanın para ile ölçülmesi durumunda karşımıza tüketici artığı kavramı çıkar. Tüketici artığı fayda ile malın piyasadaki fiyatı arasındaki farktır. Marjinal fayda ile ilave bir birime ödenen fiyat arasındaki farka marjinal tüketici artığı denirken toplam faydayla mal veya ürüne ödenen tüm para arasındaki farka da toplam tüketici artığı denir.
Yukarıdaki çay örneğini para ile ifade edelim:
Görüldüğü gibi toplam fayda artsa da her bir ilave birimden elde edilen fayda giderek düşmektedir. Azalan marjinal faydanın x eksenini kestiği nokta toplam faydanın da maksimum olduğu noktadır. Bu noktadan sonra toplam fayda azalmaya başlar.
Util hayali bir birim olduğu için faydayı ölçmek için kullanılan yöntemlerden birisi faydayı para ile ölçmektir. Misalen arabası olan birisi kullanacağı ilk litreler için litre başına 10 TL ödemeye razı olabilir. Çünkü bu durumda aracını sadece çok önemli durumlarda kullanacaktır. Fakat daha sonraki durumlarda fiyat gittikçe düşecektir. Çünkü ilave miktar o kadar da önemli olmayan, toplu taşımayla veya yürüyerek de yapılabilecek seyahatlerde kullanılacaktır. İlave miktar arttıkça marjinal fayda daha da düşecektir. Misalen bir ayda kullanacağı bininci litre için çoğu kimse neredeyse para ödemek bile istemeyecektir. Çünkü muhtemelen bu benzini kullanmaya vakti bile olmayacaktır.
Faydanın para ile ölçülmesi durumunda karşımıza tüketici artığı kavramı çıkar. Tüketici artığı fayda ile malın piyasadaki fiyatı arasındaki farktır. Marjinal fayda ile ilave bir birime ödenen fiyat arasındaki farka marjinal tüketici artığı denirken toplam faydayla mal veya ürüne ödenen tüm para arasındaki farka da toplam tüketici artığı denir.
Yukarıdaki çay örneğini para ile ifade edelim:
Tüketim Miktarı (bardak) Toplam Fayda (TL) Marjinal Fayda (TL)
1 2 2
2 3,2 1,2
3 3,8 0,6
4 4 0,2
5 4 0
Bu durumda yukarıda verileri verilen kişinin çaydan elde edeceği tüketici artıklarını inceleyelim. Çayın bardağının 0,6 TL'ye satıldığını varsayalım. Bu durumda bu kişinin ilk bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 1,4 TL; ikinci bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 0,6 TL ve son bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 0 TL'dir. Toplam tüketici artığı ise 2 TL'dir. Bundan sonra alınacak her bardak çay toplam tüketici artığını düşünecektir. Çünkü kişi gördüğü faydadan fazlasını ödemiştir.
Kişiler toplam tüketici artığını maksimum seviyeye çıkarana kadar bir maldan tüketirler. Fark edilecek bir başka şey de marjinal fayda para ile ölçüldüğünde bir kişinin marjinal fayda eğrisi ile talep eğrisinin aynı olduğudur. Çünkü her ikisi de bir sonraki ilave birime ne kadar ödemeye istekli olunduğunun bir göstergesidir. Tüm kişilerin talep eğrilerinin yatay toplamı ise piyasanın talep eğrisini oluşturur.
Bir talep eğrisi üzerinde toplam fayda ve toplam tüketici artığı incelensin:
Sarı ve gri ile gösterilen alanların toplamı toplam faydayı gösterir. Gri alan tüketicilerin ödediği toplam paradır. Toplam fayda ile toplam ödenen para arasındaki farkı gösteren sarı alan ise toplam tüketici artığıdır.
Marjinal fayda eğrisi ile talep eğrisi aynı olduğuna göre talepteki kaymaların da marjinal faydayla bir ilişkisi olmalıdır. Örneğin bir malın ikamesindeki fiyat artışını düşünelim. Bu durumda bu malın talebi artacaktır. Peki bu kaymanın marjinal fayda eğrisindeki karşılığı nasıl açıklanabilir? İkame malın fiyatının artması sonucunda tüketimi azalacaktır. Bu da ele aldığımız malın her biriminden daha fazla fayda sağlanmasına sebep olacaktır. Misalen tereyağı tüketiminde azalma olursa margarinin her biriminden alınacak doyum artacaktır. Kısacası talepteki kaymaların marjinal fayda eğrisinde de karşılığı vardır.
Talep eğrilerinin fiyat elastiklikleri de marjinal fayda ile açıklanabilir. Örnek olarak suyu ele alalım. Belli bir miktarı için fayda çok yüksek olacaktır. Çünkü suya alternatif bir ürün neredeyse yoktur ve su çok hayati bir öneme sahiptir. Fakat ilave birimlerin faydası birden düşecektir. Bu nedenle kimse fiyat biraz düştüğü için su tüketimini çok fazla arttıracak değildir. Mevcut durumdakinden daha düşük miktarlardaki suyun faydası ise çok daha fazla olacaktır. Bu nedenle fiyatın artması da insanları su tüketimini çok fazla düşürmeye itmeyecektir. Kısacası ikamesi olmayan veya az olan ve gelirde büyük bir yer kaplamayan mal ve hizmetlerin taleplerinin fiyat esnek olmadığı marjinal fayda analizi ile de görülmektedir.
İkamesi fazla olan bir ürün düşünelim. Bu durumda bir sonraki ilave birimin faydası bir öncekinden çok da düşük olmayacaktır. Çünkü bir insan bu ürünün tüketimini arttırdıkça ikamesinin tüketimini düşürecektir. Oradan sağlayacağı faydayı artık bu üründen elde edecektir. Bunun tam tersi de geçerlidir. Bu ürünün tüketimi azaldıkça ikame ürünün tüketimi artacaktır, bu nedenle ele alınan ürünün marjinal faydası birden yükselmeyecektir. Marjinal fayda birden düşmediği için fiyat düştüğünde miktardaki artış büyük olacaktır, fiyattaki artma karşısında miktardaki düşme de büyük olacaktır. Buradan da ikamesi bol olan ürünlerin talebinin fiyat esnek olduğu görülebilir.
Bize birtakım yararlı bilgiler sağlasa da marjinal faydayı para ile ölçerek tek bir mala bakmanın birtakım zayıf yanları vardır. Öncelikle bir malın fiyatındaki değişme ikame ve tamamlayıcı malların marjinal faydalarını etkiler. Bunun dışında fiyattaki bir değişme gelirin ne kadarlık bir kısmının diğer mallara harcanabileceğini belirleyeceğinden ikame veya tamamlayıcı olmayan malların marjinal faydalarını dahi değiştirebilir. Bu nedenle birden fazla malın optimum tüketim durumunu belirleyebilmek için daha doyurucu bir analiz yapılması gerekir. Ayrıca marjinal faydayı parayla ölçmek paranın marjinal faydasını sabit kabul etmek manasına gelir. Örnek olarak bir insanın geliri arttığında aynı miktarda mal için daha fazla para ödemeye razı olacaktır. Bu aslında o kişinin aynı maldan daha fazla doyum sağladığı anlamına gelmez. Fakat marjinal fayda para ile ölçülürse böyle görünür.
Bu nedenle birden fazla malın optimum tüketim sepetini bulmak için eş marjinallik ilkesi kullanılır. Bu ilkeye göre kişiler tüm mallardan aşağıdaki eşitlik sağlanacak şekilde bir sepet oluştururlar.
\(\frac{MU_A}{P_A}=\frac{MU_B}{P_B}=\frac{MU_C}{P_C}=\frac{MU_D}{P_D}=...\)
Örnek olarak A malının fiyatında bir artış olduğunu varsayalım. Bu durumda, ilk anda \(\frac{MU_a}{P_a}\) oranı diğerlerinden daha küçük olacaktır. A malının tüketimi düşecek ve diğerlerinin tüketimi artacaktır. A malının tüketimi düştükçe marjinal faydası artacak, diğerlerinin tüketimi arttıkça marjinal faydası düşecektir. Böylece yeni bir optimum tüketim sepeti oluşacaktır.
ÇÖZÜMLÜ SORULAR
5 4 0
Bu durumda yukarıda verileri verilen kişinin çaydan elde edeceği tüketici artıklarını inceleyelim. Çayın bardağının 0,6 TL'ye satıldığını varsayalım. Bu durumda bu kişinin ilk bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 1,4 TL; ikinci bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 0,6 TL ve son bardaktan elde edeceği marjinal tüketici artığı 0 TL'dir. Toplam tüketici artığı ise 2 TL'dir. Bundan sonra alınacak her bardak çay toplam tüketici artığını düşünecektir. Çünkü kişi gördüğü faydadan fazlasını ödemiştir.
Kişiler toplam tüketici artığını maksimum seviyeye çıkarana kadar bir maldan tüketirler. Fark edilecek bir başka şey de marjinal fayda para ile ölçüldüğünde bir kişinin marjinal fayda eğrisi ile talep eğrisinin aynı olduğudur. Çünkü her ikisi de bir sonraki ilave birime ne kadar ödemeye istekli olunduğunun bir göstergesidir. Tüm kişilerin talep eğrilerinin yatay toplamı ise piyasanın talep eğrisini oluşturur.
Bir talep eğrisi üzerinde toplam fayda ve toplam tüketici artığı incelensin:
Sarı ve gri ile gösterilen alanların toplamı toplam faydayı gösterir. Gri alan tüketicilerin ödediği toplam paradır. Toplam fayda ile toplam ödenen para arasındaki farkı gösteren sarı alan ise toplam tüketici artığıdır.
Marjinal fayda eğrisi ile talep eğrisi aynı olduğuna göre talepteki kaymaların da marjinal faydayla bir ilişkisi olmalıdır. Örneğin bir malın ikamesindeki fiyat artışını düşünelim. Bu durumda bu malın talebi artacaktır. Peki bu kaymanın marjinal fayda eğrisindeki karşılığı nasıl açıklanabilir? İkame malın fiyatının artması sonucunda tüketimi azalacaktır. Bu da ele aldığımız malın her biriminden daha fazla fayda sağlanmasına sebep olacaktır. Misalen tereyağı tüketiminde azalma olursa margarinin her biriminden alınacak doyum artacaktır. Kısacası talepteki kaymaların marjinal fayda eğrisinde de karşılığı vardır.
Talep eğrilerinin fiyat elastiklikleri de marjinal fayda ile açıklanabilir. Örnek olarak suyu ele alalım. Belli bir miktarı için fayda çok yüksek olacaktır. Çünkü suya alternatif bir ürün neredeyse yoktur ve su çok hayati bir öneme sahiptir. Fakat ilave birimlerin faydası birden düşecektir. Bu nedenle kimse fiyat biraz düştüğü için su tüketimini çok fazla arttıracak değildir. Mevcut durumdakinden daha düşük miktarlardaki suyun faydası ise çok daha fazla olacaktır. Bu nedenle fiyatın artması da insanları su tüketimini çok fazla düşürmeye itmeyecektir. Kısacası ikamesi olmayan veya az olan ve gelirde büyük bir yer kaplamayan mal ve hizmetlerin taleplerinin fiyat esnek olmadığı marjinal fayda analizi ile de görülmektedir.
İkamesi fazla olan bir ürün düşünelim. Bu durumda bir sonraki ilave birimin faydası bir öncekinden çok da düşük olmayacaktır. Çünkü bir insan bu ürünün tüketimini arttırdıkça ikamesinin tüketimini düşürecektir. Oradan sağlayacağı faydayı artık bu üründen elde edecektir. Bunun tam tersi de geçerlidir. Bu ürünün tüketimi azaldıkça ikame ürünün tüketimi artacaktır, bu nedenle ele alınan ürünün marjinal faydası birden yükselmeyecektir. Marjinal fayda birden düşmediği için fiyat düştüğünde miktardaki artış büyük olacaktır, fiyattaki artma karşısında miktardaki düşme de büyük olacaktır. Buradan da ikamesi bol olan ürünlerin talebinin fiyat esnek olduğu görülebilir.
Bize birtakım yararlı bilgiler sağlasa da marjinal faydayı para ile ölçerek tek bir mala bakmanın birtakım zayıf yanları vardır. Öncelikle bir malın fiyatındaki değişme ikame ve tamamlayıcı malların marjinal faydalarını etkiler. Bunun dışında fiyattaki bir değişme gelirin ne kadarlık bir kısmının diğer mallara harcanabileceğini belirleyeceğinden ikame veya tamamlayıcı olmayan malların marjinal faydalarını dahi değiştirebilir. Bu nedenle birden fazla malın optimum tüketim durumunu belirleyebilmek için daha doyurucu bir analiz yapılması gerekir. Ayrıca marjinal faydayı parayla ölçmek paranın marjinal faydasını sabit kabul etmek manasına gelir. Örnek olarak bir insanın geliri arttığında aynı miktarda mal için daha fazla para ödemeye razı olacaktır. Bu aslında o kişinin aynı maldan daha fazla doyum sağladığı anlamına gelmez. Fakat marjinal fayda para ile ölçülürse böyle görünür.
Bu nedenle birden fazla malın optimum tüketim sepetini bulmak için eş marjinallik ilkesi kullanılır. Bu ilkeye göre kişiler tüm mallardan aşağıdaki eşitlik sağlanacak şekilde bir sepet oluştururlar.
\(\frac{MU_A}{P_A}=\frac{MU_B}{P_B}=\frac{MU_C}{P_C}=\frac{MU_D}{P_D}=...\)
Örnek olarak A malının fiyatında bir artış olduğunu varsayalım. Bu durumda, ilk anda \(\frac{MU_a}{P_a}\) oranı diğerlerinden daha küçük olacaktır. A malının tüketimi düşecek ve diğerlerinin tüketimi artacaktır. A malının tüketimi düştükçe marjinal faydası artacak, diğerlerinin tüketimi arttıkça marjinal faydası düşecektir. Böylece yeni bir optimum tüketim sepeti oluşacaktır.
Tarım Politikaları <<<<< Mikro İktisat >>>>> Kayıtsızlık Analizi