Tam rekabette piyasada o kadar çok firma vardır ki hiçbirinin fiyat üzerinde kontrolü yoktur. Piyasaya giriş serbesttir, ürünler homojenleşmiştir ve üretici de tüketici de piyasa hakkında tam bilgi sahibidir.
Tam rekabette kısa dönem ve uzun dönem ayrımı piyasaya yeni firmaların girebileceği zaman dilimine göre yapılır. Kısa dönemde firma sayısı sabittir. Sektörde yüksek karlar da olsa firmaların bazıları zarar ediyor da olsa piyasadaki firma sayısı değişmez. Fakat uzun dönemde sektör yüksek karlar getiriyorsa piyasaya yeni firmalar girer, tam tersi durumda ise piyasadan çıkışlar olur.
Karın yüksek veya düşük olmasındaki belirleyici olan elde edilenin normal karla kıyaslanmasıdır. Eğer piyasadaki firmalar tam olarak normal karı elde ediyorlarsa uzun dönemde de piyasada kalmaya devam ederler. Çünkü en iyi alternatifte de elde edecekleri aynıdır. Piyasaya yeni girişler de olmayacaktır. Çünkü alternatif sektörlerdeki firmaların da fazladan elde edeceği bir şey yoktur. Normal kardan fazlası elde ediliyorsa uzun dönemde piyasaya yeni firmalar girecek ve mevcut firmalar kapasitelerini arttıracaktır. Normal kardan daha azının elde edilmesi durumunda ise piyasadan çıkışlar olacaktır.
Aslında bir şirketin piyasada olup olmaması birim sermaye başına elde edilen kara bağlıdır. Bu şu demektir: Çok büyük bir firma ile küçük bir firma aynı karı elde ediyorsa piyasada kalıp kalmama yönündeki düşünceleri aynı olmayacaktır. Çünkü büyük firma harcadığı birim sermaye başına daha az kar eder. Fakat kolaylık olması açısından burada normal kar yaklaşımı kullanılacaktır.
Kısa dönemde fiyat piyasanın arz ve talep dengesine göre oluşur. Her firma burada belirlenen fiyatı kabul eder. Daha yüksek bir fiyatta satış yapılamaz. Firmanın marjinal hasılatı ve ortalama hasılatı bu fiyat seviyesindeki yatay çizgidir. Kar maksimizasyonunun olduğu çıktı düzeyini belirlemek için firmanın marjinal hasılat eğrisi ile marjinal maliyet eğrilerinin kesiştiği noktaya bakılır. Bu çıktı düzeyindeki ortalama hasılat ortalama maliyetten çıkarılarak ortalama kar bulunur. Bu değerin çıktı miktarıyla çarpılması da maksimum karı verir.
Karın yüksek veya düşük olmasındaki belirleyici olan elde edilenin normal karla kıyaslanmasıdır. Eğer piyasadaki firmalar tam olarak normal karı elde ediyorlarsa uzun dönemde de piyasada kalmaya devam ederler. Çünkü en iyi alternatifte de elde edecekleri aynıdır. Piyasaya yeni girişler de olmayacaktır. Çünkü alternatif sektörlerdeki firmaların da fazladan elde edeceği bir şey yoktur. Normal kardan fazlası elde ediliyorsa uzun dönemde piyasaya yeni firmalar girecek ve mevcut firmalar kapasitelerini arttıracaktır. Normal kardan daha azının elde edilmesi durumunda ise piyasadan çıkışlar olacaktır.
Aslında bir şirketin piyasada olup olmaması birim sermaye başına elde edilen kara bağlıdır. Bu şu demektir: Çok büyük bir firma ile küçük bir firma aynı karı elde ediyorsa piyasada kalıp kalmama yönündeki düşünceleri aynı olmayacaktır. Çünkü büyük firma harcadığı birim sermaye başına daha az kar eder. Fakat kolaylık olması açısından burada normal kar yaklaşımı kullanılacaktır.
Kısa dönemde fiyat piyasanın arz ve talep dengesine göre oluşur. Her firma burada belirlenen fiyatı kabul eder. Daha yüksek bir fiyatta satış yapılamaz. Firmanın marjinal hasılatı ve ortalama hasılatı bu fiyat seviyesindeki yatay çizgidir. Kar maksimizasyonunun olduğu çıktı düzeyini belirlemek için firmanın marjinal hasılat eğrisi ile marjinal maliyet eğrilerinin kesiştiği noktaya bakılır. Bu çıktı düzeyindeki ortalama hasılat ortalama maliyetten çıkarılarak ortalama kar bulunur. Bu değerin çıktı miktarıyla çarpılması da maksimum karı verir.
Yukarıdaki grafiklerde kısa dönemdeki denge gösterilmiştir. Soldaki grafik piyasanın arz ve talep eğrilerini göstermektedir. Fiyat oradaki denge noktasıdır. Bu fiyat aynı zamanda firmaların ortalama ve marjinal hasılatlarının seviyesini belirler. Sağdaki grafikte marjinal maliyet eğrisinin marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadan aşağı kırmızı bir çizgi çekilmiştir. Bu, firmanın maksimum kar elde etmesi için gerekli çıktı miktarıdır. Bu ölçekte ortalama hasılat ile ortalama maliyet arasındaki fark ortalama karı verir. Bunun çıktı miktarı ile çarpılması gri taralı olarak gösterilmiştir. Bu dikdörtgen normal üstü karı temsil eder.
Firmanın ortalama maliyet eğrisi her zaman ortalama hasılat eğrisinin üzerindeyse kar edemez. Bu durumda firma ortalama değişken maliyeti karşılayabiliyorsa üretim yapar. Zararın minimum olduğu nokta yine marjinal maliyet eğrisinin marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadır.
Firmanın ortalama maliyet eğrisi her zaman ortalama hasılat eğrisinin üzerindeyse kar edemez. Bu durumda firma ortalama değişken maliyeti karşılayabiliyorsa üretim yapar. Zararın minimum olduğu nokta yine marjinal maliyet eğrisinin marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadır.
Yukarıdaki grafikte her çıktı düzeyinde zarar edecek olan bir firma için bir grafik gösterilmektedir. Fiyatın ortalama maliyetin üzerinde olduğu noktalar bulunduğu için zararı azaltma şansı vardır. Zararın minimum olacağı nokta olan marjinal hasılatın marjinal maliyeti kestiği seviye kırmızı çizgi ile gösterilmiştir. Eğer piyasada bir değişme olur ve fiyat siyah çizgi ile gösterilen seviyeye inerse firmanın yaptığı her üretim zararını arttıracaktır. Bu nedenle firma üretim yapmayı bırakmalıdır.
Kısa dönemde arz eğrisi marjinal maliyet eğrisiyle aynıdır. Bunun nasıl olduğunu görmek için aşağıdaki grafik incelenebilir.
Yukarıdaki grafikte yine sol taraf piyasanın arz ve talep eğrilerini göstermektedir. Bu kez farklı talepler çizilerek farklı denge fiyatları gösterilmiştir. Sağdaki grafikte yer alan yeşil eğri marjinal maliyet eğrisi, kırmızı eğri ortalama değişken maliyet eğrisidir. Diğer yatay eğriler farklı fiyat seviyelerini dolayısıyla farklı marjinal ve ortalama hasılat eğrilerini ifade etmektedir.
Denge fiyatının 3 TL olması durumundaki kar maksimizasyonuna bakıldığında karın maksimum olduğu nokta marjinal maliyet eğrisinin 3 TL için olan marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadır. Denge fiyatının 5 TL olması durumundaki kar maksimizasyonuna bakıldığında karın maksimum olduğu nokta marjinal maliyet eğrisinin 5 TL için olan marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadır. Denge fiyatının 7 TL olması durumundaki kar maksimizasyonuna bakıldığında karın maksimum olduğu nokta marjinal maliyet eğrisinin 7 TL için olan marjinal hasılat eğrisini kestiği noktadır.
Görüldüğü gibi her fiyat seviyesinde karın maksimize olduğu nokta marjinal maliyet eğrisinin o fiyat seviyesindeki noktasıdır. Böylece kısa dönemde arz eğrisinin marjinal maliyet eğrisiyle aynı olduğu görülür. Fakat firmanın ortalama değişken maliyetlerin altındaki fiyat seviyelerinde üretim yapmayacağı unutulmamalıdır. Bu nedenle arz eğrisi marjinal maliyet eğrisinin sadece ortalama değişken maliyet eğrisinin üstünde kalan kısmıdır.
Uzun dönemde şirketler normal kar elde eder ve çıktı ve fiyat seviyeleri uzun dönem ortalama maliyet eğrilerinin dip noktasıdır.
Yukarıdaki grafiklerde solda piyasanın arz talep eğrisi, sağda ise firmanın uzun dönem ortalama maliyet eğrisi görülmektedir. Mavi arz eğrisi ilk durumdaki arzı ifade etsin. Bu durumda sağdaki grafikteki dip noktanın üzerinde bir fiyat oluşacak ve normal üstü kar elde edilecektir. Uzun dönemde piyasaya yeni girişlerin olması ile birlikte arz artar ve fiyat uzun dönem maliyet eğrisinin dip noktası seviyesine gelir. Artık normal kar elde edilir.
Uzun dönem arz eğrileri duruma göre farklılık gösterir. Talebin arttığı ve fiyatların normal karın üzerinde kar elde edilebilecek konuma geldiği düşünülsün. Eğer arzın arttırılması ortalama üretim maliyetlerini değiştirmezse arz fiyatı normal kar seviyesine çekecek kadar artar. Uzun dönem arz eğrisi normal kar seviyesinde yatay bir çizgidir. Altta bu durum gösterilmiştir. Kesikli çizgiler sonraki durumu göstermektedir. Yeşil çizgi uzun dönem arz eğrisidir.
Arzı arttırmanın piyasada nitelikli iş gücü veya ham madde eksikliğine neden olması gibi bir durum olursa negatif dışsal ölçek ekonomisi oluşur. Bu durum arzın arttırılması durumunda uzun dönem ortalama maliyetlerin artması manasına gelir. Böyle bir durumda normal kar elde edebilmek için eskisinden daha yüksek bir fiyat gerekir. Çünkü uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin dip noktası artık daha yukarıdadır. Arz bu noktada denge oluşacak şekilde artar. Aşağıda bu durum görülmektedir. Son denge noktası daha yüksek fiyattadır ve uzun dönem arz eğrisi artan şekilde ilerler.
Uzun dönemde arzın arttırılması dışsal ölçek ekonomisi de sağlayabilir. Firmaların düşük faizle kredi alması, sektörün altyapısının gelişmesi gibi faktörler bunu sağlayabilir. Bu durumda arz arttığında ortalama maliyetler azalır. Uzun dönem ortalama maliyet eğrisi daha aşağıda olur, dolayısıyla dip nokta da eskisine göre daha alttadır. Böylece denge noktası daha düşük bir fiyattır ve uzun dönem arz eğrisi miktara göre azalan eğilimdedir.
Tam rekabetçi piyasanın kamu için bazı avantajları vardır. Öncelikle marjinal maliyet ile marjinal fayda birbirine eşittir. Bu optimum olan durumdur. Tersi durumlar düşünülecek olursa bunun böyle olduğu görülebilir. Fiyat marjinal maliyetin marjinal faydadan büyük olduğu bir yerde olursa bu üretimin daha az olması gerektiği manasına gelir. Çünkü tüketicilerin son birim mala verdiği değer üreticilerin maliyetlerinden daha azdır. Fiyat marjinal maliyetin marjinal faydadan küçük olduğu yerde olursa, bu tüketicilerin ilave bir birim mala üretim maliyetlerinden daha fazla değer verdiği ve daha fazla üretilmesi gerektiği manasına gelir.
Bir firmanın diğerlerinden daha verimsiz çalışması onun karlarını normal karın altına düşüreceği ve firmayı piyasanın dışına iteceği için tam rekabet etkin çalışmayı özendirir. Bu teknolojik gelişmeye de olumlu yansır. Etkin çalışma kısıtlı kaynakların da daha etkin kullanılmasını sağlar.
Tam rekabette malların hepsi aynıdır. Bu nedenle yanıltıcı reklamlarla tüketicilerin kafası karıştırılamaz. Ayrıca uzun dönemde her zaman normal kar elde edileceğinden tüketici kazançlı çıkar.
Avantajlarının yanında tam rekabetçi piyasa mal ve hizmetlerin adil dağılımını garanti etmez. Ayrıca firmalar teknolojik gelişmelerle geçici olarak normal üstü kar elde etmek için istekli olsalar da yöntemlerinin kopyalanması korkusu nedeniyle teknolojik yatırımı israf olarak da görebilirler. Tam rekabetçi piyasada malların homojen olması da bir dezavantajdır. Ürünlerde çeşitlilik olmadığı için kalite ve tasarım üzerine yoğunlaşma olmaz.
ÇÖZÜMLÜ SORULAR
Piyasa Yapıları <<<<< Mikro İktisat >>>>> Tekel