Tekel durumunda piyasada tek firma vardır. Fakat bir firmanın tekel olup olmaması incelenen sektörün kapsamına da bağlıdır. Örneğin bir firma bir ülkedeki tek GSM operatörü olabilir. Bu durum firmayı GSM sektöründe tekel yapar, fakat iletişim sektörünün tamamı göz önüne alındığında bu firmanın rakipleri olabilir. Örneğin internet hizmeti sağlayan firmalar, ev telefonlarının hattına sahip olan firma hatta postane ve kargo şirketleri bile bu firmanın rakibi olarak görülebilir. Tekelden bahsedebilmek için incelenen sektörün sınırları iyi belirlenmelidir.
Tekel durumunda piyasaya giriş engelleri bulunur. Bazı sektörler birden fazla firmanın faaliyet gösterebilmesine imkan vermez, iki firma birden minimum etkin ölçeğe ulaşamaz. Aşağıdaki örnek incelensin.
Yukarıdaki grafikte kırmızı eğri tekel durumunda olan firmanın talebini göstermektedir. Mavi eğri de firmanın ortalama maliyet eğrisini göstermektedir. Bu durumda firmanın ortalama maliyetten daha yüksek fiyata satış yapabildiği noktalar bulunmaktadır. Piyasanın eşit büyüklükte iki firmaya bölündüğü varsayılsın. Bu durumda iki firmanın da talep eğrisi yeşil eğri olacaktır. Bu durumda iki firma da ortalama maliyetlerinin üzerindeki bir fiyata satış yapabileceği bir ölçek bulamayacaktır. Piyasanın talebi birinin lehine olacak şekilde daha farklı bölünse bile firmalardan birisi ortalama maliyetlerin üzerindeki bir fiyata satış yapma şansına sahip olmayacaktır. Bu nedenle piyasa iki firmanın birden piyasada bulunmasına müsaade etmez.
Aslında piyasa birden fazla firmanın ölçek ekonomisi sağlamasına müsaade etse bile tekel konumundaki firma kurulu bir düzeni bulunmasının avantajıyla yeni firmaların piyasaya girişini engelleyebilir. Örneğin piyasaya yeni girecek bir firma başlangıçta küçük ölçeklerle piyasaya girme kabiliyetinde olabilir. Bu durumda ortalama maliyeti tekel konumundaki firmadan yüksek olacaktır. Tekel konumundaki firma fiyatlarla oynayarak yeni giren firmanın kar etmesini engelleyebilir. Bu düşünce yeni firmanın piyasaya girmesini engelleyecektir. Eğer piyasaya yeni girecek firma başka alanlarda da faaliyet göstermiyorsa bu rekabete ölçeğini arttırana kadar dayanması pek mümkün değildir.
Ayrıca yeni gelen firma büyük ölçeklerde üretim yaparak piyasaya girebilecek olsa bile tekel konumundaki firmadan maliyetleri yüksek olabilir. Çünkü tekel konumundaki firma ham madde, iş gücü ve altyapı konularında kurulu bir firma olması nedeniyle daha bilgilidir. Diğer firma bunları ucuza elde edecek bilgiye sahip olmayabilir. Ayrıca tekel konumundaki firmanın üretim yaptığı alanda uzmanlaşmış olması muhtemeldir. Bu durumda tekel konumundaki firma fiyatla oynayarak diğerinin kar etmesini engelleyebilir. Aşağıda ortalama maliyetleri gösteren grafikte tekel konumundaki firma yatay çizgiyle belirtilen seviyede fiyat koyarsa diğerinin kar etme şansı kalmaz.
Yeni giren firma tam olarak tekel konumundaki firmayla aynı maliyette üretim yapsa bile piyasada yer edinemeyebilir. Tekel konumundaki firma markasına bağlılık oluşturmuşsa tüketicilerin piyasaya yeni giren firmayı tercih etmemesi olasıdır.
Tekelci firmanın piyasadaki gücü de yeni girişler için bir engeldir. Tekel konumundaki firmanın sektör için önemli girdiler üzerinde veya satış kanalları üzerinde kontrol gücü varsa başka firmalar sektöre giremez.
Tekel durumundaki firma yasal olarak korunuyor da olabilir. Örneğin patentler firmalara belirli bir süre tekel olma imkanı sağlar.
Tekelci firmalar piyasaya yeni girecek firmalara karşı saldırgan tutumlar da izleyebilir. Zarar edecek bile olsa fiyat rekabetine girebilir ya da güçlü reklam kampanyalarına yönelebilir. Oluşacak zarara yeni girecek firmadan daha uzun süre dayanması muhtemeldir. Ayrıca yeni gelen firmaların yasal ya da yasa dışı tacizlere uğraması da olasıdır.
Tekel durumunda yukarıda sayılan sebepler diğer firmaları piyasadan uzak tutar ve mevcut firma tekel konumunu sürdürür.
Tekelci firmanın talebi piyasanın talebiyle aynıdır. Bununla birlikte tekelci firma da aynen tam rekabetteki gibi marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu noktada karlarını maksimize eder. Aşağıdaki grafikte firmanın karlarını nerede maksimize ettiği görülmektedir. Marjinal maliyet ile marjinal hasılat eğrilerinin kesiştiği nokta üretimin ölçeğini belirler. Talebin aynı zamanda firmanın ortalama hasılatı olduğu göz önünde bulundurulduğunda gri bölgenin normal üstü karı temsil ettiği görülür.
Tekel durumundaki piyasanın bazı avantajları vardır. Öncelikle tek bir firmanın yüksek ölçeklerde üretim yapması ona önemli ölçek ekonomiler sağlayabilir. Bu sayede tekel konumundaki firmanın maliyetleri daha düşük olacaktır. Böylece tekel durumunda tam rekabetteki durumdan daha fazla üretim yapılabilir ve üretilen mallar daha ucuza satılabilir. Aşağıdaki grafik böyle bir durumu göstermektedir.
Yukarıda aynı sektörde tekelci firmanın marjinal maliyet eğrisi ve tam rekabetçi piyasanın marjinal maliyet eğrisi verilmiştir. Tekel konumundaki firmanın tekel olmanın avantajıyla maliyetlerini düşük tutabildiği varsayılmıştır. Görüldüğü gibi tekelci firma marjinal hasılat eğrisiyle ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği yerde üretim yapacaktır. Bu noktadaki fiyat ve çıktı seviyesi mavi çizgilerle gösterilmiştir. Tam rekabetçi piyasada arz eğrisiyle marjinal maliyet eğrisinin aynı olduğu söylenmişti. Bu durumda tam rekabetçi piyasanın üretim yapacağı nokta talep ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği noktadan bulunabilir. Bu durumdaki fiyat ve çıktı seviyesi kırmızı çizgilerle gösterilmiştir. Görüldüğü gibi tekel durumunda daha fazla çıktı daha ucuza piyasaya sürülmektedir.
Ayrıca tekelci firmanın küçük bir çok firmaya nazaran daha çok teknolojiye yatırım yapma potansiyeli vardır. Elde ettiği normal karlar araştırma geliştirme faaliyetlerine ayrılabilir.
Tekelin birtakım dezavantajları da vardır. Eğer tekel olmak firmanın maliyetlerini düşürmüyorsa piyasaya arz edilen miktar daha düşük, fiyat daha yüksektir.
Yukarıdaki grafikte tam rekabetteki bir piyasanın ve tekelci bir firmanın aynı marjinal maliyet eğrisine sahip olduğu varsayılmıştır. Bu durumda tekelci firma marjinal hasılatı ile marjinal maliyetin kesiştiği noktadaki ölçekte üretim yapacaktır. Bu durumdaki fiyat ve çıktı seviyeleri mavi çizgilerle gösterilmiştir. Tam rekabetçi piyasanın üretim miktarı ise arzla, yani marjinal maliyetle talebin kesiştiği noktada olacaktır. Buradaki çıktı miktarı ve fiyat seviyesi kırmızı çizgilerle gösterilmiştir. Görüldüğü gibi tekel olmak firmanın maliyetlerini düşürmediğinde tam rekabetçi piyasadan daha düşük miktarda arz ve daha yüksek fiyat oluştuğu görülmektedir.
Tekelde uzun vadede de bu durum devam eder. Piyasaya yeni giriş olmayacağı için normal üstü karlar ortadan kaldırılamaz.
Tekelin bir başka zararı ise firmanın rehavete kapılmaya eğilimli olmasıdır. Rekabet olmadığı için kaynakları etkin kullanmasa da teknolojik gelişmelere yatırım yapmasa da tekelci firma yüksek normal üstü karlar elde edebilir. Bu da firmanın maliyet eğrilerinin tam rekabetçi piyasaya göre daha yukarıda olması manasına gelir.
ÇÖZÜMLÜ SORULAR
Yukarıdaki grafikte kırmızı eğri tekel durumunda olan firmanın talebini göstermektedir. Mavi eğri de firmanın ortalama maliyet eğrisini göstermektedir. Bu durumda firmanın ortalama maliyetten daha yüksek fiyata satış yapabildiği noktalar bulunmaktadır. Piyasanın eşit büyüklükte iki firmaya bölündüğü varsayılsın. Bu durumda iki firmanın da talep eğrisi yeşil eğri olacaktır. Bu durumda iki firma da ortalama maliyetlerinin üzerindeki bir fiyata satış yapabileceği bir ölçek bulamayacaktır. Piyasanın talebi birinin lehine olacak şekilde daha farklı bölünse bile firmalardan birisi ortalama maliyetlerin üzerindeki bir fiyata satış yapma şansına sahip olmayacaktır. Bu nedenle piyasa iki firmanın birden piyasada bulunmasına müsaade etmez.
Aslında piyasa birden fazla firmanın ölçek ekonomisi sağlamasına müsaade etse bile tekel konumundaki firma kurulu bir düzeni bulunmasının avantajıyla yeni firmaların piyasaya girişini engelleyebilir. Örneğin piyasaya yeni girecek bir firma başlangıçta küçük ölçeklerle piyasaya girme kabiliyetinde olabilir. Bu durumda ortalama maliyeti tekel konumundaki firmadan yüksek olacaktır. Tekel konumundaki firma fiyatlarla oynayarak yeni giren firmanın kar etmesini engelleyebilir. Bu düşünce yeni firmanın piyasaya girmesini engelleyecektir. Eğer piyasaya yeni girecek firma başka alanlarda da faaliyet göstermiyorsa bu rekabete ölçeğini arttırana kadar dayanması pek mümkün değildir.
Ayrıca yeni gelen firma büyük ölçeklerde üretim yaparak piyasaya girebilecek olsa bile tekel konumundaki firmadan maliyetleri yüksek olabilir. Çünkü tekel konumundaki firma ham madde, iş gücü ve altyapı konularında kurulu bir firma olması nedeniyle daha bilgilidir. Diğer firma bunları ucuza elde edecek bilgiye sahip olmayabilir. Ayrıca tekel konumundaki firmanın üretim yaptığı alanda uzmanlaşmış olması muhtemeldir. Bu durumda tekel konumundaki firma fiyatla oynayarak diğerinin kar etmesini engelleyebilir. Aşağıda ortalama maliyetleri gösteren grafikte tekel konumundaki firma yatay çizgiyle belirtilen seviyede fiyat koyarsa diğerinin kar etme şansı kalmaz.
Yeni giren firma tam olarak tekel konumundaki firmayla aynı maliyette üretim yapsa bile piyasada yer edinemeyebilir. Tekel konumundaki firma markasına bağlılık oluşturmuşsa tüketicilerin piyasaya yeni giren firmayı tercih etmemesi olasıdır.
Tekelci firmanın piyasadaki gücü de yeni girişler için bir engeldir. Tekel konumundaki firmanın sektör için önemli girdiler üzerinde veya satış kanalları üzerinde kontrol gücü varsa başka firmalar sektöre giremez.
Tekel durumundaki firma yasal olarak korunuyor da olabilir. Örneğin patentler firmalara belirli bir süre tekel olma imkanı sağlar.
Tekelci firmalar piyasaya yeni girecek firmalara karşı saldırgan tutumlar da izleyebilir. Zarar edecek bile olsa fiyat rekabetine girebilir ya da güçlü reklam kampanyalarına yönelebilir. Oluşacak zarara yeni girecek firmadan daha uzun süre dayanması muhtemeldir. Ayrıca yeni gelen firmaların yasal ya da yasa dışı tacizlere uğraması da olasıdır.
Tekel durumunda yukarıda sayılan sebepler diğer firmaları piyasadan uzak tutar ve mevcut firma tekel konumunu sürdürür.
Tekelci firmanın talebi piyasanın talebiyle aynıdır. Bununla birlikte tekelci firma da aynen tam rekabetteki gibi marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu noktada karlarını maksimize eder. Aşağıdaki grafikte firmanın karlarını nerede maksimize ettiği görülmektedir. Marjinal maliyet ile marjinal hasılat eğrilerinin kesiştiği nokta üretimin ölçeğini belirler. Talebin aynı zamanda firmanın ortalama hasılatı olduğu göz önünde bulundurulduğunda gri bölgenin normal üstü karı temsil ettiği görülür.
Tekel durumundaki piyasanın bazı avantajları vardır. Öncelikle tek bir firmanın yüksek ölçeklerde üretim yapması ona önemli ölçek ekonomiler sağlayabilir. Bu sayede tekel konumundaki firmanın maliyetleri daha düşük olacaktır. Böylece tekel durumunda tam rekabetteki durumdan daha fazla üretim yapılabilir ve üretilen mallar daha ucuza satılabilir. Aşağıdaki grafik böyle bir durumu göstermektedir.
Yukarıda aynı sektörde tekelci firmanın marjinal maliyet eğrisi ve tam rekabetçi piyasanın marjinal maliyet eğrisi verilmiştir. Tekel konumundaki firmanın tekel olmanın avantajıyla maliyetlerini düşük tutabildiği varsayılmıştır. Görüldüğü gibi tekelci firma marjinal hasılat eğrisiyle ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği yerde üretim yapacaktır. Bu noktadaki fiyat ve çıktı seviyesi mavi çizgilerle gösterilmiştir. Tam rekabetçi piyasada arz eğrisiyle marjinal maliyet eğrisinin aynı olduğu söylenmişti. Bu durumda tam rekabetçi piyasanın üretim yapacağı nokta talep ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği noktadan bulunabilir. Bu durumdaki fiyat ve çıktı seviyesi kırmızı çizgilerle gösterilmiştir. Görüldüğü gibi tekel durumunda daha fazla çıktı daha ucuza piyasaya sürülmektedir.
Ayrıca tekelci firmanın küçük bir çok firmaya nazaran daha çok teknolojiye yatırım yapma potansiyeli vardır. Elde ettiği normal karlar araştırma geliştirme faaliyetlerine ayrılabilir.
Tekelin birtakım dezavantajları da vardır. Eğer tekel olmak firmanın maliyetlerini düşürmüyorsa piyasaya arz edilen miktar daha düşük, fiyat daha yüksektir.
Yukarıdaki grafikte tam rekabetteki bir piyasanın ve tekelci bir firmanın aynı marjinal maliyet eğrisine sahip olduğu varsayılmıştır. Bu durumda tekelci firma marjinal hasılatı ile marjinal maliyetin kesiştiği noktadaki ölçekte üretim yapacaktır. Bu durumdaki fiyat ve çıktı seviyeleri mavi çizgilerle gösterilmiştir. Tam rekabetçi piyasanın üretim miktarı ise arzla, yani marjinal maliyetle talebin kesiştiği noktada olacaktır. Buradaki çıktı miktarı ve fiyat seviyesi kırmızı çizgilerle gösterilmiştir. Görüldüğü gibi tekel olmak firmanın maliyetlerini düşürmediğinde tam rekabetçi piyasadan daha düşük miktarda arz ve daha yüksek fiyat oluştuğu görülmektedir.
Tekelde uzun vadede de bu durum devam eder. Piyasaya yeni giriş olmayacağı için normal üstü karlar ortadan kaldırılamaz.
Tekelin bir başka zararı ise firmanın rehavete kapılmaya eğilimli olmasıdır. Rekabet olmadığı için kaynakları etkin kullanmasa da teknolojik gelişmelere yatırım yapmasa da tekelci firma yüksek normal üstü karlar elde edebilir. Bu da firmanın maliyet eğrilerinin tam rekabetçi piyasaya göre daha yukarıda olması manasına gelir.
Tam Rekabet <<<< Mikro İktisat >>>>> Yarışılabilir Piyasalar Teorisi